ZAANSTAD - Gemeente Zaanstad laat een onderzoek verrichten door de Radboud Universiteit naar de aankopen van Joods vastgoed door vroegere Zaangemeenten en het gemeenteziekenhuis in Zaandam. Het doel van dit onderzoek is om duidelijkheid te krijgen over de omvang en impact van het handelen van de vroegere Zaangemeenten op de Joodse inwoners en hun rechtsherstel tijdens en na de Tweede Wereldoorlog.


De gemeenten Zaandam en Zaandijk kochten in de Tweede Wereldoorlog onroerend goed op van de Duitse bezetters. Deze huizen behoorden grotendeels toe aan Joodse eigenaren. Na de oorlog troffen de gemeenten regelingen voor rechtsherstel voor de gedupeerden. In één geval in Zaanstad is er onvoldoende bewijs en onduidelijkheid of rechtsherstel heeft plaatsgevonden. De gemeenten gingen alleen over tot compensatie als dit een wettelijke verplichting was. Wethouder Gemeentearchief, Rita Noordzij: "Dit is een zwarte bladzijde uit de geschiedenis. De gemeente vindt het daarom van groot belang om nader onderzoek te doen en duidelijkheid te scheppen over de aankopen van de woningen en of er zorgvuldig gehandeld is als het gaat om de gedragingen naar de Joodse inwoners toe."

Aanleiding nader onderzoek
De gemeente ontving begin 2020 een vragenlijst van het onderzoekprogramma Follow the Money van VARA-BNN over compensatie voor de onteigening van joodse woningen in de Tweede Wereldoorlog. De gemeentearchivaris van de gemeente Zaanstad, Frans Hoving, heeft hierna op verzoek van het college een quick scan (oriënterend onderzoek) verricht. De uitkomsten van deze quick scan gaven het college aanleiding om de uitkomsten te laten toetsen door een onafhankelijk onderzoeksbureau. De keuze is gemaakt voor de Radboud Universiteit. Zij hebben veel ervaring met dit soort onderzoeken. In 2021 heeft de Universiteit dezelfde onderzoeken verricht voor Zutphen, Apeldoorn, Nijmegen en Deventer. De onafhankelijkheid van deze toetsing zal gewaarborgd worden door de instelling van een begeleidingscommissie. Een groep vertegenwoordigers van een aantal Zaanse, maatschappelijke organisaties (onder andere Werkgroep Struikelstenen, Stichting Monumenten Spreken en Bureau Discriminatiezaken Zaanstreek-Waterland) dacht mee over de samenstelling van de begeleidingscommissie en de onderzoeksvragen. In deze commissie nemen de volgende leden deel: Ruben Boas (voorzitter Nederlands Israëlitische gemeente Noord-Holland), Pim Ligtvoet (namens de stichting Joods Monument Zaanstreek), Frans Hoving (gemeentearchivaris Zaanstad) en wethouder Rita Noordzij.

Onderzoeksvragen

Er zijn vier onderzoeksvragen samengesteld waar de Radboud Universiteit mee aan de slag gaat:

1. Onderzoek welke panden zijn aangekocht door de voormalige Zaangemeenten en het gemeenteziekenhuis is Zaandam.

2. Onderzoek of in alle gevallen rechtsherstel heeft plaatsgevonden. Betrek daarin niet alleen de juridische feiten, maar ook de bejegening van de joodse eigenaren, zoals die uit de dossiers blijkt.

3. Onderzoek of er uitspraken gedaan kunnen worden over de bejegening van joodse huurders tijdens de oorlog en bij hun terugkeer op basis van de archieven van de betrokken woningbouwverenigingen en de informatie op joodsmonumentzaanstreek.nl.

4. Beschrijf de juridische kaders waaronder het rechtsherstel plaats heeft gevonden.

Openbaar maken van resultaten
Gedurende het onderzoek, organiseert het onderzoeksteam van de Radboud Universiteit een publieksbijeenkomst. Deze bijeenkomst is voor inwoners die dan de mogelijkheid hebben om kennis en documenten in te brengen en vragen te stellen aan de onderzoekers. De eindrapportage van het onderzoeksbureau wordt openbaar gemaakt. De eindrapportage zal vermoedelijk in de zomer van 2022 klaar zijn. In 79 gemeenten worden soortgelijke onderzoeken gehouden.